---

اقتصاد دیجیتال که از آن به‌عنوان اقتصاد اینترنتی (Internet Economy)، اقتصاد مبتنی‌بر شبکه (Network Economy)، اقتصاد مبتنی‌بر وب (Web Economy)و اقتصاد جدید (New Economy) هم نام برده می‌شود، به صورت ساده، اقتصادی است که قسمت اعظم آن بر پایه فناوری‌های دیجیتال شامل شبکه‌های ارتباطی، رایانه‌ها، نرم‌افزارها و سایر فناوری‌‌های اطلاعاتی است، و انواع تجارت الکترونیک، بازارهای الکترونیک، دریافت و پرداخت، کارت‌های هوشمند و پول الکترونیک و تراکنش مالی را شامل است.

همچنین می‌توان اقتصاد شبكه را از نظر: حضور بازارهای الكترونیك در صحنه تجارت، ویژگی‌های اقتصاد شبكه، مشاغل نوین مرتبط با جستجو و تولید اطلاعات، شیوه تولید در اقتصاد شبكه و تعامل زمینه‌هایی كه برشمردیم مورد مطالعه قرار داد.

اقتصاد دیجیتال، یك تحول انقلابی در ساختار اقتصادی جهان است كه ناشی از تحول فن‌آوری در سرمایه‌داری جهانی است كه فن‌آوری نوین اطلاعات را با فعالیت‌های مدیریتی و كاری به هم پیوند زده است.ظهور ارتباطات جهانی و کم‌خرج، طلیعه عصری است که در آن فاصله، سکونت و جغرافیا بی‌اهمیت می‌شوند. البته مکان هنوز اهمیت دارد و برای مدت طولانی نیز همین‌طور خواهد بود؛ گرچه نظام اقتصادی جدید بیشتر در «فضای مجازی» عمل می‌کند تا در مکان و به مرور، حجم بیشتری از تراکنش‌های اقتصادی به این فضا کوچ خواهند کرد.

اگرچه در حدود سال 2000، بعد از آغاز شكست شركت‌های اینترنتی این اصطلاحات جذابیت اولیه خود را از دست دادند، اما توسعه زیرساخت‌های ارتباطی در جهان سوم و فراگیری اینترنت و مبادلات مبتنی‌بر شبكه و تجارت نوین الكترونیكی، به گونه‌ای تازه به این مباحث دامن زده است، و پیشرفت‌های صورت گرفته در فن‌‌آوری نوین اطلاعات قابلیت‌های جدیدی را به بازار داده است چنانچه سیاستمداران و تجار، اینترنت را مهم‌ترین مركز بازاری پیشرفته در قرن بیست و یكم توصیف كرده‌اند.

 

یكی از مؤلفه‌های اقتصاد دیجیتالی بازارهای الكترونیكی است. بازار، شبكه‌ای از تعاملات و ارتباطاتی است كه در آنجا اطلاعات، كالاها یا خدمات و پرداخت‌ها مبادله می‌شوند. بازار الكترونیكی فضایی تحت وب است كه:

·       همه تراكنش‌های مورد نیاز را به صورت الكترونیكی پاسخگوست.

·       مكانی است كه در آن خریداران و فروشندگان به صورت الكترونیكی با یكدیگر ملاقات می‌كنند.این مكان ابعاد جغرافیایی ندارد و در واقع فضایی تحت وب است.

·       فروشندگان و خریداران در این فضا مذاكره می‌كنند، قیمت پیشنهاد می‌د‌هند و با یكدیگر توافق می‌كنند. سپس سفارش داده می‌شود و معامله عملی می‌گردد.

 

کسب و کار الکترونیک با تجارت الکترونیک یکی نیست و تجارت الکترونیک تنها یک جنبه از کسب و کار الکترونیک است. یک شرکت مشاوره‌ای ممکن است یک کسب و کار الکترونیک باشد اما یقیناً تجارت الکترونیک نیست.

كسب و كار الكترونیكی، به معنی اجرای كسب و كار با استفاده از ارتباطات راه دور است. برای مثال،‌ فرایند ثبت و صدور مجوز مبتنی‌بر اینترنت دانشجویان یا اداره‌ یك دادگاه الكترونیكی، از جمله مورادی هستند كه در مقوله كسب و كار الكترونیكی قرار می‌گیرند و در حوزه تجارت الكترونیكی قلمداد نمی‌شوند. بنابراین، كسب و كار الكترونیكی از معنای وسیع‌تری نسبت به تجارب الكترونیك برخوردار است كه نه‌تنها شامل خرید و فروش است، بلكه ارائه خدمات به مشتریان، همكاری با شركای بنگاه و اجرای معاملات در یك سازمان را نیز دربر می‌گیرد. گاهی كسب و كار الكترونیكی كه مفهوم وسیع‌تری نسبت به تجارت الكترونیكی دارد، با فرمول زیر بیان می‌شود:

EB=EC+BI+CRM+SCM+ERP

در این فرمول داریم:

EB: كسب و كار الكترونیكی؛

EC: تجارت الكترونیكی؛

BI: هوشمندی شركت‌ها؛

CRM: مدیریت ارتباط با مشتری؛

SCM: مدیریت زنجیره تأمین؛

ERP: برنامه‌ریزی منابع بنگاه.

بنابراین تجارت الكترونیكی، یكی از مؤلفه‌های كسب و كار الكترونیكی است كه بر خرید و فروش تأكید دارد.

 

تجارت الکترونیکی عبارت از فرایند خرید، فروش یا تبادل محصولات، خدمات و اطلاعات از طریق شبكه‌های رایانه‌ای و اینترنت است.

از اواخر دهه 1970 تجارت الكترونیك مورد توجه قرار گرفت، ابتدا "EFT"(انتقال الكترونیكی سرمایه)، بیشتر در سازمان‌های بزرگ و انستیتو‌های مالی مطرح شد. سپسEDI(مبادله ‌با الكترونیكی داده) مطرح شد كه كاربردهای غیرمالی را هم شامل می‌شد. بالاخره در دهه 1990، با افزایش نرخ كاربردی اینترنت، تجارت الكترونیكی به معنی فعلی ارائه گردید.

 

تجارت الكترونیكی بسته به آنكه مبتنی‌بر شبكه‌های ارتباطی عمومی (مانند اینترنت)باشد یا مبتنی‌بر شبكه‌های ارتباطی خصوصی (مانند اینترانت)، به دو دسته تقسیم می‌شود.

همچنین تجارت الكترونیكی از حیث تراكنش‌ها (Transactions) نیز به انواعی تقسیم می‌شود كه برخی از آن‌ها عبارت‌اند از:

الف) ارتباط بنگاه و بنگاه (B2B)؛الگویی از تجارت الكترونیكی كه طرفین معامله شركت‌ها یا بنگاه‌ها هستند.

ب) ارتباط بنگاه و مصرف‌كننده (B2C)؛الگویی از تجارت الكترونیكی كه بسیار متداول است و ارتباط تجاری مستقیماً بین شركت‌ها و مشتریان یا مصرف‌كنندگان برقرار می‌شود.

ج) ارتباط مصرف‌كنندگان و شركت‌ها (C2B)؛ در این حالت، اشخاص حقیقی به كمك اینترنت فرآورده‌ها یا خدمات خود را به شركت‌ها می‌فروشند.

د) ارتباط مصرف‌كننده با مصرف‌كننده (C2C)؛در این حالت ارتباط خرید و فروش بین مصرف‌كنندگان است. مزایده‌ها و مناقصه‌های كالا از طریق اینترنت در این مقوله می‌گنجد.

هـ) ارتباط بین بنگاه‌ها و سازمان‌های دولتی (B2A)؛شامل كلیه تعاملات تجاری بین شركت‌ها و سازمان‌های دولتی است. پرداخت مالیات‌ها و عوارض از این قبیل تعاملات محسوب می‌شود. این حالت، ارتباط بنگاه‌ها و دولت (B2G)نیز نامیده می‌شود.

و) ارتباط بین دولت و شهروندان (G2C)؛الگویی از تجارت الكترونیكی است كه در آن ارتباط بین دولت و آحاد مردم كه شامل بنگاه‌های اقتصادی، مؤسسات دولتی و كلیه شهروندان است با استفاده از فناوری اطلاعات و ارتباطات برقرار می‌شود. این الگو یكی از مؤلفه‌های دولت الكترونیكی (E- Government) نیز به شمار می‌ر‌ود.

ز) ارتباط بین بنگاه‌ها و كارمندان (B2E)؛در این الگو یك سازمان خدمات، محصولات یا اطلاعات مورد نیاز را به كاركنان خود تحویل می‌دهد.

ح) فعالیت‌های تجاری سیار (MC)؛تعاملات تجاری كه در یك محیط بی‌سیم به صورت سیار انجام می‌پذیرد.

ط) تجارت الكترونیك دورن‌سازمانی؛ شامل كلیه فعالیت‌های درون‌سازمانی در رابطه با مبادله كالا،‌ خدمات یا اطلاعات بین واحدها و كاركنان گوناگون یك سازمان است.

ی) ارتباط بین دولت‌ها (G2G)؛ارتباط تجاری بین دولت‌ها در زمینه‌هایی مانند صادرات و واردات (و یا بین سازمان‌های دولتی).

ك) تجارت مشترك (CC)؛ الگویی از تجارت الكترونیك كه در آن افراد یا گروه‌ها به صورت بر خط با یكدیگر همكاری دارند.

لازم به ذكر است كه انواع فوق كاملاً ‌مستقل از یكدیگر نیستند و طبق تعریف، برخی از آن‌ها كه تأكید بر خرید و فروش ندارند، در قالب كسب و كار الكترونیكی می‌گنجد. علاوه بر این، سهم تجارت الكترونیك از طریقB2C وB2B بیش از حالات دیگر گزارش شده است.

 

الگوی ساده ایجاد الكترونیكی از نوعB2C به شرح زیر است:

الف) ایجاد فروشگاه الكترونیكی با توانایی‌های مورد نیاز (یك وب‌سایت با آدرس مشخص و به صورت مشتری‌پسند)؛

ب) انجام تبلیغات، مثلاً با بهره‌گیری از موتورهای جستجو یا غیره؛

ج) سفارش خرید به صورت الكترونیكی با استفاده از سبد مجازی، ارسال نامه به روش پست الكترونیكی یا تكمیل و ارسال فرم‌های الكترونیكی؛

د) پرداخت (توسط كارت اعتباری یا بدون استفاده از كارت اعتباری)؛

هـ) تحویل كالا یا خدمات (به صورت فیزیكی و یا برای محصولات دیجیتال به وسیله اینترنت)؛

و) خدمات پس از فروش.

 

در سیستم‌های تجارت الكترونیكی، روش پرداخت نسبت به روش‌های مرسوم، مانند پول نقد و چك متحول می‌شود. پرداخت الكترونیكی، به معنی پرداخت از سوی یك شخص به شخص دیگر، از طریق شبكه‌های رایانه‌ای و بدون مواجهه مستقیم طرفین است.

روش‌های متفاوتی برای پرداخت الكترونیكی وجود دارند كه مهم‌ترین آن‌ها عبارت‌اند از:

1.   استفاده ازكارت‌های الكترونیكی؛ این روش برای تجارت الكترونیكی در مدل‌هایB2C وB2B مناسب است و حالات زیر را دربر دارد:

الف) كارت اعتباری(Credit Card) : صاحبان این‌گونه كارت‌ها بدون آنكه مبلغی در حساب خود داشته باشند، اجازه دارند تا سقف معینی از اعتبار را خرید كنند. پس از خرید لازم است آن مبلغ را به بانك مربوطه بپردازند.

ب) شارژ كارت(Charge Card) : مانند كارت‌های اعتباری هستند، با این تفاوت كه دارنده آن‌ها باید حداكثر در مدت زمان 30 تا 45 روز مبالغ بدهی خود را بپردازد. این كارت‌ها از هزینه ثابت سالیانه نیز برخورداند.

ج) كارت بدهی(Debit Card) : این نوع كارت‌ها حالت اعتباری ندارند و هزینه اقلام خرید شده‌ مستقیماً از حساب جاری شخص برداشت می‌شود. كارت‌های تلفن و عابربانك(ATM) از این نوع هستند.

د)كارت خرید(Purchase Card) : این روش برای تجارت الكترونیكی از نوعB2B مناسب است. كارت‌های خرید، نوعی كارت‌های پرداخت با كاربرد ویژه برای خرید خدمات، تعمیرات و نگهداری هستند.

كارت‌های الكترونیكی پیش‌گفته می‌توانند به صورت كارت‌های هوشمند (Smart Card) عمل كنند. كارت هوشمند، كارتی پلاستیكی است كه روی آن و یا در بین لایه‌های كارت تراشه‌ای الكترونیكی قرار داردو قابلیت ذخیره‌سازی بسیاری از اطلاعات و داده‌های مهم را فراهم می‌آورد.

2.   پول الكترونیكی (Digicash/ E-Cash)؛ زمانی كه پرداخت‌های مورد نظر خرد باشند (مثلاً زیر 10 دلار)، یعنی اقلامی با ارزش‌های كم خریداری شوند، استفاده از كارت اعتباری چندان مطلوب نیست. به این دلیل از پول الكترونیكی استفاده می‌شود. در این روش خریدار مبلغی را به صورت پول الكترونیكی تهیه می‌كند. برای مثال، خریدار با مراجعه به مراكز مربوطه، سكه‌های الكترونیكی 5 سنتی (كه معادل رشته كاراكترهای چند بایتی است) را می‌خرد و در كیف الكترونیكی خود ذخیره می‌سازد تا در موقع لزوم از آن‌ها استفاده كند.

3.   روش پرداخت شخص به شخص (P2P)؛این روش، انتقال وجه به صورت مستقیم بین دو نفر را از طریق خدمات ویژه فراهم می‌كند.

4.   چك‌های الكترونیكی (E-Checking)؛گونه الكترونیكیچك كاغذی با سرعت بالاتر و هزینه كمتر است كه بیشتر در مدلB2C به كار می‌رود.

 

برخی از مزایای تجارت الكترونیكی عبارت‌اند از:

·       گسترش بازارهای محلی به بازارهای ملی و بین‌المللی؛

·       دسترسی سریع به اطلاعات دقیق تجاری و حذف تلفات زمانی؛

·       كاهش هزینه‌های تبلیغات؛

·       ارتقای رفاه عمومی مردم؛

·       افزایش رقابت و ارتقای كیفیت محصولات و خدمات؛

·       افزایش سرمایه‌گذرای و درآمد؛

·       كاهش هزینه‌های تولید، پردازش، توزیع، ذخیره‌سازی و بازیابی اطلاعات؛

·       ایجاد فرصت‌های شغلی جدید؛

·       امكان خرید محصولات و خدمات از سراسر جهان و در مدت زمان محدود؛

·       گسترش فضای انتخاب برای مشتریان؛

·       افزایش سرعت تحویل محصولات و خدمات، به‌ویژه فرآورده‌های دیجیتالی و بهبود زنجیره عرضه؛

·       امكان شركت در حراج‌های مجازی (مبتنی‌بر شبكه‌های رایانه‌ای)؛

·       امكان ارتباط مشتریان در فضای الكترونیك و تبادل ایده و انتقال تجربیات تجاری؛

·       كاهش هزینه‌های رفت‌وآمد شهری و مسافرت برای خرید و در نتیجه كم شدن ترافیك و آلودگی محیطی؛

·       بهینه‌سازی ارتباط خریداران و فروشندگان از طریق حذف واسطه‌ها.

 

تجارت الكترونیك، اخیراً نگرانی برخی از كشورهای سرمایه‌دار مركز و شركت‌های آن‌ها را در رابطه با سلطه و نظارت بر مهم‌ترین بازار قرن جدید، موجب شده است. این نگرانی‌‌ها در زمینه‌های زیر است:

1. سفته‌بازی؛ بیشترین تحول و پیشرفت در بازار جهانی در بخش سرمایه‌گذاری و پول صورت گرفته است. فن‌آوری نوین اطلاعات به همراه حذف نظارت دولت، جریان آزاد، سرمایه را در سطح جهان دو برابر كرده است. آمار زیر این جریان را به خوبی شرح می‌دهد: در سال 1971 حدود نود درصد معاملات مالی بین‌المللی به اقتصاد واقعی (تجارت و یا سرمایه‌گذاری درازمدت) اختصاص یافته و تنها ده درصد به معاملات سفته‌بازی (ریسك‌پذیر)(Speculative) مربوط می‌شد؛ حال آنكه در سال 1990 این مسئله برعكس شد در سال 1995، هم‌چنان كه چامسكی گفته، «حدود نود و پنج درصد از مجموع سرمایه‌گذاری‌ها سفته‌بازی بود.»

2. بیكاری؛ از سویی دیگر گسترش فن‌آ‌وری نوین اطلاعات در محل‌های كار فرایند تولید را در سطوح مختلف متحول كرده است. علاوه بر جایگزینی نیروی متخصص اندك به جای كارگر انبوه، فن‌آوری نوین اطلاعات شركت‌‌ها رادر تولید نوع محصولات خود منعطف كرده است، به گونه‌ای كه هر لحظه در پی تولید كالا و خدماتی باشند كه بیشترین منفعت را داشته باشد. در سال‌های آینده در كشورهای سرمایه‌دار مركز شاهد تحولاتی در مراكز مخابراتی و كارخانه‌ها خواهیم بود كه هزینه‌های تأمین محل كار را به‌شدت كاهش خواهد داد. از این منظر فن‌آوری نوین اطلاعات، شركت‌ها را قادر خواهد ساخت تا هزینه‌های مربوط به كارگر را كاهش دهند. این امر خطر «بیكاری طبیعی» را برای بسیاری از كارگاران در صنایع مختلف به دنبال دارد.

3. تضعیف بازارهای داخلی و انتقال فوری تقاضاهای داخلی به رقبای خارجی؛

4. ناامنی مبادلات؛در این حوزه دو دغدغه امنیتی اساسی وجود دارد:

أ‌.      وجود فروشندگان تقلبی 

ب‌. سرقت اطلاعات و پول‌های كارت اعتباری: فروش از راه دور به‌علت فقدان استانداردهای پرداخت معمولاً‌ از طریق كارت اعتباری صورت می‌گیرد. با در نظر گرفتن امر برداشت بهای كالا از حساب بانكی، خریدار به هنگام سفارش كالا اطلاعات لازم و معمولاً‌ حساسی (اسم بانك، شماره كارت، تاریخ انقضاء كارت، نام دارنده كارت) را نیز انتقال می‌دهد. در این سیستم مشكل اصلی فقدان قابلیت اعتماد كامل است و این احتمال وجود دارد كه دارنده كارت در معرض آسیب‌پذیری قرار گیرد، اتفاقی كه گاهی مشاهده شده است (یك تبهكار آمریكایی در سال 1997 توانست اطلاعات 120000 كارت را به دست آورد و با آن‌ها خرید كند). از سوی دیگر دستور پرداخت از طریق كارت اعتباری معمولاً‌ به دشواری قابل دسترس است. البته راه‌های متعددی (از قبیل وارد كردن كدهای خاص و متمم) هم برای حل این‌گونه مسایل مورد توجه قرار گرفته است، هرچند كه این‌ راه‌ها نه عمومیت دارد و نه كاملاً بدون مشكل است.

 

از جمله محدودیت‌های مطرح در استفاده از تجارت الكترونیكی كه لازم است مدنظر قرار گیرند، عبارت‌اند از:

·       لزوم وجود بانكداری الكترونیكی توانمند و دقیق؛

·       فقدان استانداردها و قواعد پذیرفته‌ شده جهانی در مورد امنیت،‌ كیفیت و قابلیت اعتماد؛

·       ناكافی بودن پهنای باند ارتباطی؛

·       ضعف ابزارهای نرم‌افزاری در رابطه با كاربردهای گوناگون تجارت الكترونیكی؛

·       نیاز به حفظ امنیت اطلاعات و محرمانه بودن اطلاعات شخصی؛

·       ضرورت توسعه محیط حقوقی لازم، به منظور اجرای تجارت الكترونیكی؛

·       نیاز به روش‌های مطمئن و كارا برای تأیید احراز خریدار و فروشنده؛

·       فقدان اعتماد و مقاومت مشتریان و نبود فرهنگ استفاده از تجارت الكترونیكی.

 

---